Οι νάνοι των κήπων

Από τον Μιχάλη Πολίτη

Σίγουρα τους έχετε δει να ξεπροβάλλουν ανάμεσα από τις φυλλωσιές των κήπων, να ξαπλώνουν στο γρασίδι και να φυλάνε την εξώπορτα. Οι νάνοι των κήπων δεν είναι αγάλματα. Είναι περισσότερο ζωντανοί απ' ότι νομίζετε. Ξεκινώντας από αρχαίους μύθους διαγράφουν την δική τους πορεία στο χρόνο και πλέκουν την ιστορία με το παραμύθι, στοιχειώνοντας χιλιάδες κήπους, ίσως και τον δικό σας.

Ο μύθος και η προέλευση

Στις μυθολογίες όλων σχεδόν των λαών της Ευρώπης υπάρχουν αναφορές σε διαφόρων ειδών πλάσματα που ζούσαν στα δάση ή στα έγκατα της γης και ήταν άρρηκτα συνδεμένα μ' αυτήν. Νεράιδες, ξωτικά, καλικάντζαροι σε χίλιες δυο παραλλαγές κυριάρχησαν στους μύθους και τα παραμύθια διατηρώντας την μαγεία τους μέχρι σήμερα.

Μια ενδιαφέρουσα κατηγορία είναι οι νάνοι. Οι νάνοι που εμφανίζονται με πολλά ονόματα αλλά τα γνωστότερα είναι τα Gnome και Dwarf.

Οι νάνοι (Dwarves) είναι μυθικά πλάσματα της νορβηγικής και της γερμανικής μυθολογίας. Σήμερα με τον όρο drwaft (νάνος) χαρακτηρίζουμε κάποιον ή κάτι υπερβολικά κοντό ενώ νανισμός (Dwarfism) είναι μια παθολογική κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από μικρό ανάστημα.

Οι νάνοι (Gnomes) είναι μυθικά πλάσματα που χαρακτηρίζονται από το ιδιαίτερα μικρό μέγεθός τους και τον υπόγειο τρόπο ζωή τους. Η λέξη Gnome προέρχεται από την νεολατινική λέξη gnomus. Συχνά θεωρείται ότι η ρίζα της είναι από την ελληνική λέξη γνώσις ωστόσο μάλλον είναι παράφραση της λέξης γενόμος genomos (αυτός που ζει στη γη).

Εικονογραφία νάνου σύμφωνα με την νορβηγική μυθολογιά

Στις μέρες μας οι νάνοι (Gnomes) θεωρείται ότι είναι μικρά πλασματάκια με γενειάδες και φορούν μυτερά χρωματιστά σκουφιά. Ζουν σε φυσικές περιοχές για να βρίσκονται κοντά στην φύση και τη γη και νοιάζονται για την άγρια ζωή και το περιβάλλον. Η φροντίδα της φύσης είναι καθημερινή τους δραστηριότητα. Ελευθερώνουν τα άγρια ζώα από παγίδες, βγάζουν τις σκλήθρες από τις πατούσες τους και ταΐζουν όσα ζώα δεν έχουν αποθηκεύσει αρκετή τροφή για το χειμώνα. Όπου κι αν ταξιδεύουν φυτεύουν αγριολούλουδα, και ζωντανεύουν τα φυτά.  Είναι πιο καλοκάγαθα από άλλα λαογραφικά πλάσματα όπως είναι οι καλικάντζαροι.

Οι θρύλοι των Gnomes και η ιστορία τους χάνονται στα βάθη των αιώνων. Στις αρχαιότερες απεικονίσεις παριστάνονται σαν ρυτιδιασμένοι γέροι με μακριές λευκές γενειάδες ή σαν παραμορφωμένοι κοντοστούπηδες. Το μικρό τους μέγεθος είναι αυτό που τους χαρακτηρίζει.

Στη Γερμανία συχνά απεικονίζονταν σαν μεταλλωρύχοι. Υπάρχει μια θεωρία σύμφωνα με την οποία κάποιοι μεταλλωρύχοι, μικροί στο ανάστημα, ξεκίνησαν από την Κρήτη γύρω στο 1500 μ.Χ. για να σκάψουν για χρυσό και ασήμι σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, και μια τέτοια περιοχή ήταν και η νοτιοανατολική Γερμανία. Πιστεύεται ότι ο μύθος των νάνων μεταλλωρύχων έχει τις ρίζες του σ' αυτήν την θεωρία.

Το χαρακτηριστικό κόκκινο μυτερό σκουφάκι που βλέπουμε να φορούν σήμερα οι νάνοι των κήπων, είναι αναπαράσταση αυτού που φορούσαν οι μεταλλωρύχοι των βουνών της νοτιοανατολικής Γερμανίας.

Οι νάνοι συχνά εμφανίζονται στους γερμανικούς λαϊκούς μύθους και στα παραμύθια. Το πιο χαρακτηριστικό είναι η "Χιονάτη και οι επτά νάνοι" των αδερφών Grimm. Άλλος λαϊκός μύθος υποστήριζε ότι τα ομοιώματα των νάνων, έφερναν καλοτυχία σε ένα σπίτι  αν ήταν τοποθετημένα στην αυλή του ή τον κήπο του. Αυτή η άποψη φυσικά γρήγορα υιοθετήθηκε από τα περισσότερα γερμανικά σπίτια.

Η ιστορία των νάνων του κήπου

Οι πήλινοι  νάνοι του Philip Griebel

Οι πρώτοι νάνοι κήπου φτιάχτηκαν στην Grafenroda, μια πόλη γνωστή για τα κεραμικά της στην Thuringia της Γερμανίας στα μέσα του 17ου αιώνα. Ο Philip Griebel έφτιαχνε ζώα και διακοσμητικά από τερακότα. Ξεκίνησε να φτιάχνει τους νάνους με βάση τους τοπικούς μύθους, για να κάνει τους ανθρώπους να απολαμβάνουν τις ιστορίες με τους γουρλήδες νάνους που προθυμοποιούνταν να φροντίζουν τους κήπους τα βράδια.

Οι νάνοι των κήπων γρήγορα διαδόθηκαν σε όλη τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Αγγλία και οπουδήποτε αλλού η κηπουρική ήταν ένα σοβαρό χόμπυ. Η βιομηχανία νάνων εξαπλώθηκε σε όλη τη Γερμανία μαζί με άλλες πολυάριθμες βιομηχανίες μικρές ή μεγάλες που μπαινόβγαιναν από τον χώρο των επιχειρήσεων και η καθεμία είχε το δικό της διαφορετικό στυλ και ντιζάιν. Ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος έπληξε σοβαρά την βιομηχανία και οι περισσότεροι παραγωγοί τα παράτησαν τότε. Οι επίγονοι του Griebel κατασκευάζουν ακόμα νάνους από τερακότα και είναι οι τελευταίοι από τους Γερμανούς παραγωγούς. Όλοι οι άλλοι μετέφεραν την παραγωγή στην Τσεχία, την Πολωνία ή την Κίνα. Πρόσφατα εκτιμήθηκε ότι υπάρχουν 25 εκατομμύρια νάνοι κήπου στη Γερμανία.

Οι παραδοσιακοί νάνοι είναι φτιαγμένοι από τερακότα χυμένη σε καλούπια. Ο νάνος αφαιρείται από το καλούπι, αφήνεται να στεγνώσει και μετά ψήνεται σε καμίνι για να σκληρήνει. Όταν κρυώσει βάφεται λεπτομερώς στο επιθυμητό επίπεδο και στέλνεται στα καταστήματα για να πουληθεί στους καταναλωτές. Οι περισσότεροι μοντέρνοι νάνοι είναι φτιαγμένοι από συνθετικές ρητίνες και άλλα παρόμοια υλικά.

Αντίγραφο του Lampy

Οι νάνοι των κήπων εμφανίστηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο πρώτη φορά το 1847 από τον Sir Charles Isham, όταν αυτός επιστρέφοντας από ένα ταξίδι του στη Γερμανία έφερε μαζί του 21 φιγούρες νάνων και τις τοποθέτησε σαν διακοσμητικά στους κήπους του σπιτιού του στο Lamport Hall του Northamptonshire. Μόνο ένας νάνος από εκείνη την αυθεντική φουρνιά σώζεται. Ο Lampy, όπως είναι γνωστός, εκτίθεται για τους επισκέπτες στο Lamport Hall, και είναι ασφαλισμένος για ένα εκατομμύριο λίρες.

Πολλές από τις φιγούρες των νάνων του 19ου αιώνα ήταν καλοφτιαγμένες, μεγάλες και εντυπωσιακές. Αν και υπήρχαν σε διάφορα μεγέθη, μερικά μοντέλα έφταναν μέχρι και ένα μέτρο στο ύψος, έχοντας αριστοτεχνικές λεπτομέρειες στο πρόσωπο και στα ρούχα. Μάλιστα ακολουθώντας τον μύθο των Dwarves ήταν συχνά κακομούτσουνοι και κατσούφηδες. 

Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι του Disney

Αυτό συνεχίστηκε και στις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930 και άλλαξε το 1937 χάρη σε μια ταινία κινουμένων σχεδίων. Η  Walt Disney Productions μετέφερε στη μεγάλη οθόνη το παραμύθι των αδερφών Grimm, η Χιονάτη και οι επτά νάνοι. Στη ταινία η Χιονάτη βρίσκει καταφύγιο στην καλύβα των νάνων μέσα στο πυκνό δάσος. Ο Disney διατηρεί τη ιδιότητα των νάνων που δουλεύουν σαν μεταλλωρύχοι, εφευρίσκει όμως γι' αυτούς νέους χαριτωμένους χαρακτήρες, με κατάλληλα ονόματα και συμπαθητικά χαρακτηριστικά. Ο Χαζούλης, ο Ντροπαλός, ο Υπναράς, ο Συναχωμένος, ο Καλόκαρδος, ο Σοφός και ο Γκρινιάρης γίνονται οικείες φιγούρες παντού και πιθανόν αλλάζουν για πάντα την δημοφιλή εικόνα του νάνου.

Ωστόσο μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο όταν η παραγωγή νάνων άρχισε πάλι να αναπτύσσεται οι αλλαγές στους νάνους οριστικοποιήθηκαν με φωτεινότερα χρώματα και οι κατασκευαστές άρχισαν να φτιάχνουν τους νάνους όπως τους ξέρουμε μέχρι τώρα και που είναι καθιερωμένοι διεθνώς πια σαν "νάνοι κήπων". δηλαδή μικρά αγαλματάκια με ζωηρά χρώματα και αστείες φάτσες που στολίζουν τους μικροαστικούς κήπους.

Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος έφερε επίσης και το τέλος των περισσότερων - αν όχι όλων - πήλινων νάνων. Την δεκαετία του 1960 που έμεινε γνωστή και ως εποχή του πλαστικού, κατασκευάστηκαν στην Γερμανία οι πρώτοι πλαστικοί νάνοι. Το στυλ τους ήταν αυτό που είχε δημιουργήσει ο Disney και παρουσιάζονταν σαν άθραυστοι και αδιάβροχοι σε αντίθεση με τους παραδοσιακούς πήλινους νάνους. Σύντομα κατέκτησαν την αγορά και καθώς πολλοί κατασκευαστές έβγαζαν συνεχώς νέα πλαστικά μοντέλα, αυτή μπορεί να θεωρηθεί η πιο πετυχημένη περίοδος στην ιστορία των νάνων κήπου. Ο νέοι νάνοι όχι μόνο είχαν τα συμπαθητικά χαρακτηριστικά που τους είχε δώσει ο Disney  αλλά δεν παρουσιάζονταν πια μόνο ως μεταλλωρύχοι αλλά να έχουν και άλλες δραστηριότητες, όπως ψάρεμα, κηπουρική, να παίζουν μουσικά όργανα, να ασχολούνται με τα σπορ κ.λ.π.

Ο νάνος του Rien Poortvliet

Το 1976, μια νέα μορφή νάνου θα δημιουργηθεί από τον Ολλανδό ζωγράφο και εικονογράφο Rien Poortvliet. Το παιχνιδιάρικο ύφος των νάνων του ακολουθεί την μυθολογική παράδοση και παρουσιάζει τους νάνους σαν μικροσκοπικά ζωηρά πλασματάκια που φορούν μυτερά κωνικά καπέλα και ρούχα σε μπλε κόκκινο και πράσινο χρώμα. Οι αρσενικοί νάνοι έχουν πάντα μακριές λευκές γενειάδες. Όταν συνεργάστηκε με τον συγγραφέα Wil Huygen για να δημιουργήσουν το περίφημο βιβλίο "Gnomes" , έναν οδηγό για τα μυθικά πλάσματα, οι εικονογραφίες του Poortvliet πάντα έδειχναν τους νάνους του με το χαρακτηριστικό κωνικό καπέλο τους. Όταν οι νάνοι του αντιγράφηκαν από κατασκευαστές νάνων κήπου έγιναν γρήγορα πολύ δημοφιλείς διεθνώς. 

Πού είναι ο νάνος μου; 

Οι νάνοι των κήπων έγιναν ένα δημοφιλές αξεσουάρ για κήπους και αυτό δημιούργησε κάποιες "παρενέργειες" με κωμικές πολλές φορές διαστάσεις. Οι νάνοι έγιναν στόχος φαρσέρ. Είναι περίφημη η φάρσα με τους νάνους που δραπετεύουν γνωστή ως "gnoming". Διάφορα "κινήματα" απελευθέρωσης των νάνων με σκοπό την επιστροφή τους στη άγρια φύση, δραστηριοποιούνται αυτή τη στιγμή στην Γαλλία, την Ιταλία και σε άλλες χώρες.

Ο περιπλανώμενος νάνος στην Αθήνα μπροστά από την Ακρόπολη

Μερικοί νάνοι έχουν απαχθεί και σταλθεί σε ταξίδια στο εξωτερικό ενώ οι ιδιοκτήτες τους έχουν λάβει φωτογραφίες των νάνων τους μπροστά σε διάσημα τοπία από όλα τα μέρη του κόσμου. Η φάρσα αυτή ενέπνευσε την διαφημιστική καμπάνια ενός πολύ γνωστού ταξιδιωτικού πρακτορείου και ο "Περιπλανώμενος νάνος - Roaming Gnome" έγινε το σήμα κατατεθέν του. Το 2008 συνελήφθη στην Βρετάνη ένας Γάλλος με την κατηγορία ότι έκλεψε 170 νάνους κήπων.

Οι νάνοι των κήπων συχνά θεωρούνται κιτς και σαν ένδειξη φτωχού γούστου για τους ιδιοκτήτες τους. Οι νάνοι έγιναν αντικείμενο διαμάχης ανάμεσα σε σοβαρούς κηπουρικούς κύκλους στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το αναγνωρισμένου κύρους Chelsea Flower Show απαγόρευσε την χρήση τους στους κήπους του καθώς οι οργανωτές του ισχυρίστηκαν ότι η ύπαρξή τους μειώνει την αισθητική των κήπων. Οι υπέρμαχοι των νάνων κατηγόρησαν τους οργανωτές για σνομπισμό γιατί οι νάνοι είναι δημοφιλείς στην εργατική τάξη και στους μικροαστικούς κήπους.

Μεταγενέστερο ρωμαιογαλατικό αγαλματίδιο του Πρίαπου (1ος αι. μ.Χ.) που βρέθηκε στη Γαλλία το 1771.

Κάποιοι μελετητές υπαινίσσονται ότι οι νάνοι των κήπων έχουν αρχαιότατη καταγωγή που φτάνει στην ελληνική μυθολογία. Είναι απόγονοι των αγαλμάτων του Πρίαπου του θεού της γονιμότητας, αγάλματα του οποίου συχνά στόλιζαν αρχαίους κήπους και αγρούς για να εγγυηθούν μία άφθονη σοδειά.

Το σίγουρο είναι ότι οι νάνοι των κήπων σήμερα είναι δημοφιλείς όσο ποτέ άλλοτε. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν διακοσμητικά κήπων, αλλά και σαν διακοσμητικά εσωτερικών χώρων. Δεν είναι σπάνιο να τους συναντήσετε σε βιτρίνες καταστημάτων και σε διαφημιστικές πινακίδες και καταχωρήσεις. Εμφανίζονται σε εφημερίδες και περιοδικά, ακόμα και στην τηλεόραση, συνήθως σαν αντικείμενα διασκέδασης και πάντα σκορπίζουν χαμόγελα. 

valentine