Μέντα, η καλλιέργεια και ιδιότητες

 

Οι Άραβες λατρεύουν τη μέντα, ορκίζονται στο όνομα της. Η λεπτή μυρωδιά της μέντας, του μαγικού φυτού, διαχέεται μέσα στα παλάτια των εμίρηδων. Τόσο ο ταπεινός φελάχος όσο και ο ισχυρότερος εμίρης φροντίζουν να έχουν πάνω τους βλασταράκια μέντας.

Οι αφροδισιακές αρετές του φυτού έχουν τόσο υμνηθεί, που ασφαλώς κάπου θα υπάρχει κάποια αλήθεια. Η ωραία Σεχραζατ, που διηγούταν στο Σουλτάνο τις ωραίες ιστορίες των Χιλίων και Μιας Νυχτών, οφείλει πιθανότατα τη ζωή της σε μερικά φλιτζάνια μυρωδάτο τσάι μέντας, που της σερβίριζαν κάθε μέρα, πριν ξημερώσει την ίδια πάντα ώρα για να μπορέσει να συνεχίσει τις ιστορίες του Σεβάχ του θαλασσινού και του Αλαντίν

Στη Ελληνική μυθολογία η Mentha, το σημερινό όνομα του είδους, ήταν μια πανέμορφη νύμφη την οποία είχε ερωτευτεί ο Πλούτωνας, ο θεός του κάτω κόσμου. Όταν όμως η ζηλιάρα Περσεφόνη ανακάλυψε τη σχέση του άνδρα της μα τη Mentha τη μετέτρεψε, για να την εκδικηθεί, σε ένα μικρό ποώδες φυτό ώστε να μπορούν να τη πατήσουν εύκολα. Το φυτό ευτυχώς κατάφερε να διατηρήσει το υπέροχο άρωμα του.

Πέρα από μύθους και εικασίες το γένος Mentha είναι το πιο εμπορικό και βιομηχανικό γένος αρωματικών φυτών στον κόσμο. Οι λόγοι για τους οποίους το γένος αυτό κατέχει τη πρώτη θέση διεθνώς, στα αρωματικά φυτά είναι:
* Η εύκολη καλλιέργεια των φυτών μέντας με αποτέλεσμα να έχουν μεγάλη απόδοση χαρτομάζας ανά στρέμμα .* Η μεγάλη χημική ποικιλότητα που παρουσιάζουν τα είδη του γένους αυτού. Το ιδιαίτερο αυτό χαρακτηριστικό, δηλαδή, η εξαιρετικά μεγάλη χημική ποικιλομορφία οδηγεί στη παραγωγή αιθέριων ελαίων με διαφορετική ποιοτική σύσταση, προερχόμενα όμως από το ίδιο είδος.

Το πλέον διαδομένο και ιδιαίτερα ποικιλόμορφο, τόσο από μορφολογικής όσο και από χημικής άποψης, είδος του γένους Mentha στην Ελλάδα, είναι το M.spicata, με το οποίο θα ασχοληθούμε και εκτενέστερα στα πλαίσια της παρούσας εργασία.. Η μορφολογία του φυτού μεταβάλλεται σταδιακά κατά μήκος της εξάπλωσης του στον Ελλαδικό χώρο. Επίσης κατά μήκος της χώρας μεταβάλλεται σημαντικά και η απόδοση σε αιθέριο έλαιο των φυτών.

Μια άλλη ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει το είδος αυτό πέρα από τη ποσοτική, χημική ποικιλότητα δηλαδή το ποσό του παραγόμενου αιθέριου ελαίου χαρακτηρίζεται και από έντονη ποιοτική ποικιλότητα.

Ταξινόμηση

Η Mentha spicata ανήκει στην οικογένεια Labiatae ή Lamiaceae (Χειλανθή ή Λαμιίδες). Η οικογένεια αυτή περιλαμβάνει φυτά ποώδη, ετήσια ή πολυετή, ή φρύγανα καμία φορά θάμνους και σπανιότερα δένδρα ή αναρριχόμενα. Τα φυτά αυτά ευδοκιμούν στα θερμά και ξηρά κλίματα και φέρουν αδενώδεις τρίχες στα φύλλα και στους βλαστούς. Οι τρίχες αυτές εκκρίνουν αιθέρια έλαια. Οι βλαστοί των φυτών αυτών είναι τετράγωνοι (εκτός από τα φυτά που έρπουν) και φέρουν φύλλα αντίθετα, σταυρωτά ή κατά σπονδύλους, συνήθως απλά, χωρίς παράφυλλα. Τα άνθη φέρονται μεμονωμένα ή πολλά μαζί στις μασχάλες των φύλλων (συνήθως κατά δισταχία) ή επάκρια (κατά βότρεις ή στάχεις). Τα άνθη είναι αρσενικοθήλικα, σπάνια δίκλινα, ζυγόμορφα, σπάνια ακτινόμορφα, με βράκτια ή χωρίς βράκτια. Ο κάλυκας είναι σωληνοειδής ή κωδωνοειδής, αποτελούμενος συνήθως από 5 δόντια.

Η στεφάνη είναι σωληνοειδής, συμπέταλη, αποτελούμενη από 4-5 λοβούς, δίχειλη. Είναι δυνατόν το πάνω τμήμα της στεφάνης να αποτελείται από 3,1 ή 0 πέταλα και το κάτω από 2 ή 4 πέταλα αντίστοιχα. Οι στήμονες είναι 2-4 , συχνά διδύναμοι, δηλαδή σχηματίζουν ανισοϋψή ζεύγη. Επίσης, συχνά παρατηρούνται στημονόδη άνθη. Η ωοθήκη είναι επιφυής, σύγκαρη ,τετραλοβη, αποτελούμενη από 2 καρπόφυλλα τα οποία σχηματίζουν 4 χώρους. Σε κάθε χώρο περιέχεται μία ανάτροπη σπερμοβλάστη. Ο στύλος είναι απλός και καταλήγει σε ένα δισχιδές στίγμα. Συχνά στα άνθη της οικογένειας αυτής παρατηρείται ένας υπόγυνος νεκταριοφόρος δίσκος. Ο καρπός είναι σχιζοκαρπιο και αποτελείται από 4 μονόσπερμα κάρυα. Τα σπέρματα περιέχουν ευθύ έμβρυο και μικρή ποσότητα ενδοσπερμίου. Ορισμένα φυτά της οικογένειας αυτής είναι αρωματικά, διακοσμητικά, αρτυματικά, μελισσοτροφικά, φαρμακευτικά ή εδώδιμα.

Είδη και υβρίδια του γένους Mentha
Όλα τα είδη του γένους Mentha, άγρια και καλλιεργούμενα, ακόμα και οι ποικιλίες που καλλιεργούνται για διακοσμητικούς σκοπούς, αναδίδουν ένα χαρακτηριστικό, έντονο άρωμα, που οφείλεται σε ένα από τα κύρια αιθέρια έλαια του φυτού, που υπάρχει στα φύλλα και στα στελέχη και περιέχει μινθόλη. Η ποσότητα του ελαίου αυτού, που ποικίλλει από είδος σε είδος, αυξάνεται πολύ λίγο πριν την ανθοφορία.

Στην Ελλάδα τα φυτά του γένους αυτού είναι ιδιαίτερα διαδεδομένα στη φύση. Συγκεκριμένα στη χώρα μας απατούνται πέντε διαφορετικά είδη τα:· Mentha pulegium
· Mentha longifoli · Mentha spicata · Mentha suaveolens · Mentha aquatica.

Ο υβριδισμός μεταξύ διαφορετικών ειδών είναι ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο στα αυτοφυή φυτά, αλλά και στα καλλιεργούμενα όταν υπάρχουν σε γειτνίαση με άλλα είδη του γένους. Στην Ελλάδα έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη πέντε διειδικών υβριδίων
· Mentha longifolia Χ Mentha spicata (M. X villoso-nervata ), · Mentha longifolia X Mentha suaveolens (M. X rotundifolia), · Mentha longifolia X Mentha aquatica .(M. X dumetorum) · Mentha spicata X Mentha suaveolens (M. X villosa) · Mentha spicata X Mentha aquatica (M. X piperita)
Εκτός από το υβρίδιο M. X rotundifolia, τα υπόλοιπα είναι στείρα και αναπαράγονται αγενώς με παραφυάδες.

Mentha spicata
Το φυτό φτάνει σε ύψος λιγότερο από 80 cm, έχει τον τυπικό τετράγωνο βλαστό που χαρακτηρίζει την πλειοψηφία των φυτών της οικογένειας Labiatae, τα φύλλα του είναι λονχοείδη και εκπτύσσονται απευθείας από το βλαστό, έχουν ανοιχτό πράσινο χρώμα. Τα άνθη σχηματίζονται πολλά μαζί στις μασχάλες των φύλλων. το χρώμα τους είναι συνήθως μεταξύ λιλά και ροζ.

Εξάπλωση
Το γένος Mentha είναι ιθαγενές της κεντρικής Ευρώπης, λόγο του μεγάλου οικονομικού ενδιαφέροντος που παρουσιάζει, τώρα πλέον έχει προσαρμοστεί και καλλιεργείται ευρύτατα και σε άλλες περιοχές του κόσμου, στις Η.Π.Α., στον Καναδά, στην Ασία και Β. Αφρική.
Στην Ελλάδα, λόγο της μεγάλης γεωκλιματικής ποικιλομορφίας απαντάτε σε όλη την έκταση της χώρας. Πιο συγκεκριμένα το είδος Mentha spicata είναι το πλέον διαδεδομένο τόσο από μορφολογικής όσο και από χημικής άποψης . Οι διαστάσεις και το μήκος των φύλλων μεταβάλλονται σταδιακά κατά μήκος της εξάπλωσης του στον Ελλαδικό χώρο (όπως φαίνεται στο σχήμα αριστερά). Επίσης κατά μήκος της χώρας μεταβάλλεται σημαντικά και η απόδοση σε αιθέριο έλαιο των φυτών.Τα πλέον πλούσια σε αιθέριο έλαιο φυτά απαντώνται στα νότια τμήματα της χώρας (μέγιστο στην Κρήτη 4,1%) που χαρακτηρίζεται από τυπικό μεσογειακό κλήμα. Στις βόρειες περιοχές της Ελλάδας που χαρακτηρίζονται από χαμηλές χειμερινές θερμοκρασίες και αυξημένη βροχόπτωση, τα φύλλα των φυτών είναι μεγαλύτερα και η απόδοση σε αιθέριο έλαιο κατά πολύ μικρότερη (ελάχιστο στην Κερκίνη 0,2%)

Χημικά χαρακτηριστικά
Η ιδιαιτερότητα του είδους Μ.spicata όσο αφορά τα χημικά του χαρακτηριστικά έχει να κάνει με την έντονη ποιοτική ποικιλότητα που παρουσιάζει. Στο είδος αυτό υπάρχουν τέσσερις διαφορετικοί χημειότυποι που χαρακτηρίζονται από έλαια με διαφορετικά κύρια συστατικά. Οι χημειότυποι αυτοί αναλύονται παρακάτω:

Χημειότυπος 1: Κύριο συστατικό αιθέριων: Λιναλοόλη ή και οξικός λιναλυλεστέρας
Τα φυτά της κατηγορίας αυτής έχουν ιδιαίτερο οικονομικό ενδιαφέρον. Επειδή η λιναλοόλη χαρακτηρίζει τα αιθέρια έλαια του είδους Landula angustifolia, τα φυτά αυτά παρόλο που ανήκουν στο γένος Mentha αναφέρονται και χρησιμοποιούνται σαν λεβάντα.

Χημειότυπος 2: Κύρια συστατικά αιθέριων ελαίων: Καρβόνη και διυδροκαρβόνη
Φυτά του είδους M.spicata που χαρακτηρίζονται από αιθέρια έλαια πλούσια σε καρβόνη και διυδροκαρβόνη, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον γιατί χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία τροφίμων. Στην Ελλάδα είναι γνωστά με την ονομασία δυόσμος ή ηδύοσμος.

Χημειότυπος 3: Κύρια συστατικά αιθέριων ελαίων: Μινθόλη, ισομινθόνη.
Η καλλιέργεια των φυτών που ανήκουν σε αυτό το χημειότυπο ξεκίνησαν πρόσφατα στις Η.Π.Α. με σκοπο την εμπορική χρήση των αιθέριων ελαίων σε εταιρείες παραγωγής προϊόντων υγιεινής στόματος, ζαχαροπλαστικής, καλλυντικών και αρωματοθεραπείας.

Χημειότυπος 4: Κύρια συστατικά αιθέριων ελαίων: Επoξείδιο της πιπεριτόνης ή εποξείδιο της πιπεριτενόνης.
Τα φυτά που ανήκουν σε αυτόν τον χημειότυπο είναι πολύ κοινά στην ελληνική φύση. Δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο τεχνολογικό ενδιαφέρον μια και δεν χρησιμοποιούνται σε τομείς εφαρμογών. Συχνά αναφέρονται με τα κοινά ονόματα αγριοδυόσμος και αγριομέντα.

Καλλιέργεια
Τα φυτά του είδους Mentha spicata αναπτύσσονται εύκολα, η καλλιέργεια τους είναι επιτυχής στα περισσότερα εδάφη και στις περισσότερες καταστάσεις, επιθυμητά για τη καλλιέργεια της είναι δροσερά βαθιά και εύφορα ποτιστικά εδάφη, πλούσια σε ασβέστιο και καλά λιπασμένα. Σημαντικό είναι επίσης ότι παραλού που τα φυτά χρειάζονται άφθονα ποτίσματα ,δεν μπορούν να καλλιεργηθούν σε εδάφη που συγκρατούν πολύ υγρασία και ακόμα λιγότερο σε εδάφη βαλτώδη. Καλό είναι να προτιμούνται για την καλλιέργεια του περιοχές με μεγάλη ηλιοφάνεια, αυτό εξασφαλίζει παραγωγή μεγαλύτερης ποσότητας αιθέριου ελαίου, δυνατή όμως είναι και η καλλιέργειά του σε μερικώς σκιερές περιοχές. Μόνο στα κατάλληλα εδάφη και στις κατάλληλες, συνθήκες που προαναφέρθηκαν, τα φυτά προορίζονται για συγκομιδή και μπορούν να καλλιεργηθούν περισσότερο από ένα χρόνο, διαφορετικά πρέπει να ανανεώνονται κάθε άνοιξη ή κάθε φθινόπωρο. Στην περίπτωση πολυετούς καλλιέργειας κάθε χρόνο θα πρέπει τα ήδη ριζωμένα στελέχη να παραχώνονται με ελαφρό σκάψιμο. Με τον τρόπο αυτό ευνοείται η ανάπτυξη των νέων βλαστών.

Πολλαπλασιασμός
Ο πολλαπλασιασμός είναι δυνατόν να γίνει με σπόρο. Η σπορά γίνεται την άνοιξη , σε σπορείο ή απευθείας στη οριστική θέση στον αγρό. Ο τρόπος όμως πολλαπλασιασμού που κυρίως χρησιμοποιείται είναι ο διαχωρισμός των θυσάνων ριζών. Η διαδικασία αυτή γίνεται το φθινόπωρο σε ζώνες με ξερά καλοκαίρια και την άνοιξη σε περιοχές με δροσερά καλοκαίρια. Τα κομμάτια του φυτού φυτεύονται αμέσως και ποτίζονται με αφθονία μέχρι να ριζοβολήσουν στην νέα τους θέση.

Παραλαβή δραστικών συστατικών
Τα μέρη του φυτού που χρησιμοποιούνται για την παραλαβή των δραστικών ουσιών είναι τα φύλλα και ανθισμένες κορυφές-αποξηραμένες. Η συλλογή τους πρέπει να γίνει πριν από την πλήρη άνθηση. Για εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας παραγόμενου προϊόντος, η αποξήρανση θα είναι προτιμότερο να συμβεί με τη βοήθεια ζεστής αέριας μάζας θερμοκρασίας περίπου 40 0C και σε σκιερό περιβάλλον. Με τον τρόπο αυτό μειώνονται οι πιθανότητες εξάτμισης των αιθέριων ελαίων (ιδιαίτερα πτητικές ενώσεις) η οποία θα συνέβαινε σε περίπτωση αποξήρανσης κάτω από το φως του ηλίου. Το χαρακτηριστικό άρωμα της Mentha spicata που περιέχεται στις χημικές ενώσεις και στο αιθέριο έλαιο παραλαμβάνεται με την απόσταξη των αποξηραμένων φύλλων και κορυφών. Το αιθέριο έλαιο είναι ένα υγρό ανοιχτού κίτρινου ή πρασινοκίτρινου χρώματος, η κύρια χημική ένωση που περιέχει είναι η καρβόνη (50-70%).

Χρήσεις και ιδιότητες
Οι ιδιότητες και οι χρήσεις της μέντας ήταν γνωστές από αρχαιοτάτων χρόνων. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν πολύ καλά τις ιδιότητες της . Χρησιμοποιούσαν τη μέντα για δαγκώματα φιδιών, σκορπιών, τσιμπήματα εντόμων, κολικούς, βήχα, εμετούς, κάθε είδους προβλήματα του ουροποιητικού, ίλιγγους, πονοκεφάλους, σεξουαλική ανικανότητα. Το Μεσαίωνα, οι γιατροί ανακάλυψαν κι άλλες σημαντικές ιδιότητες του φυτού όπως το ότι καταπολεμούσε τον πυρετό, τόνωνε το στομάχι, και το έντερο, καλμάριζε τα νεύρα, θεράπευε προβλήματα όρασης, πρηξίματα και γενικότερα ανακούφιζε κάθε πόνο.

Σήμερα οι χρήσεις της μέντας και του αιθέριου ελαίου, που παράγεται από την επεξεργασία της είναι πολλές. Εμφανίζεται πολύ συχνά στην βιομηχανία τροφίμων είτε σαν προσθετό αρωματικό σε διάφορα σκευάσματα είτε σαν μπαχαρικό, δίνοντας χαρακτηριστική γεύση σε διάφορες συνταγές μαγειρικής. Χρησιμοποιείται σαν κρύο ή ζεστό ρόφημα (τσάι). Πολλές χρήσεις και μεγάλη εμπορική αξία έχει η παραγωγή των αιθέριων ελαίων της Mentha spicata και η διάθεσή τους σε εταιρείες παραγωγής προϊόντων υγιεινής στόματος, ζαχαροπλαστικής, καλλυντικών και αρωματοθεραπείας. Όσο αφορά τις ιδιότητες του φυτού τα πράγματα δεν έχουν τροποποιηθεί και τόσο από αυτά που γνώριζαν οι παλαιότεροι. Παρουσιάζει λοιπόν ευεργετικές ιδιότητες σε πονοκεφάλους, ναυτίες, φουσκώματα, κολικούς και γενικότερα έχουν διασταυρωθεί οι περισσότερες ιδιότητες που γνώριζαν οι άνθρωποι από την αρχαιότητα.
 

Πηγή:
* Βαρδαβάκης Μανόλης, Συστηματική Βοτανική, Θεσσαλονίκη 1993
* Κοκκίνη Στελλα ,Φυτικά Προϊόντα Βιολογικώς Δραστικά, Θεσσαλονίκη 1998
* Gunnar Samuelsson, Φαρμακευτικά Προϊόντα Φυσικής Προελεύσεως, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996
* Maurice Messegue , Τα Βότανα και η υγεία μας, Αθήνα 1983
και fytokomia.gr