.png "English"){kind=small}
Η θεμελιώδης αρχή των οικονομικών είναι ότι κάθε άτομο έχει ως αποκλειστικό κίνητρο το δικό του συμφέρον, έγραφε ο Edgeworth ήδη το 1881. Αυτή η αρχή αποτελεί τον θεμελιώδη μύθο της «οικονομικής επιστήμης», που φαντασιώνεται ότι η κοινωνία αποτελείται από homo oeconomicus, δηλαδή από άτομα απολύτως εγωιστικά πλην όμως εκ φύσεως προικισμένα με ορθολογισμό και ελεύθερη βούληση. Αυτά τα μυθικά όντα, που διαλέγουν ελεύθερα ό,τι τους συμφέρει ατομικά, μεγιστοποιούν το ατομικό όφελός τους, και μέσω αυτού του παιχνιδιού των ατομικών συμφερόντων προκύπτει, υποτίθεται, το γενικό συμφέρον.
Η έννοια, ωστόσο, του homo oeconomicus βάλλεται από πολλές πλευρές. Η συμβολή του Daniel Kahneman (βραβείο Νόμπελ 2002) που ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι δεν είναι πάντοτε οικονομικώς ορθολογικά όντα αποτελεί ένα ισχυρό πλήγμα στην μυθολογία του homo oeconomicus. Σύμφωνα με τις εργασίες του ως ψυχολόγος που παρεισέφρυσε στην οικονομική θεωρία, οι άνθρωποι μπορούν επίμονα να μην κατανοούν τι πράττουν λανθασμένα, ακόμη και όταν τους δοθούν επανειλημμένες και σαφείς εξηγήσεις σχετικά με την ορθολογική λύση του προβλήματός τους.
Κάτω από ορισμένες συνθήκες, είμαστε ορθολογικώς δρώντα άτομα (rational actors), αλλά αυτό δεν ισχύει σε όλες τις συνθήκες. Ενίοτε, φερόμαστε ως rational fools κατά την έκφραση του Amartya Sen. Ο Sen ισχυρίστηκε ότι τα άτομα δεν δρουν με αποκλειστικό κίνητρο το ατομικό συμφέρον (self-interest), όπως αδίκως πιστεύουν οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι, αλλά επίσης με κίνητρο την συμπάθεια (sympathy) και την δέσμευση, την ηθική υποχρέωση, το καθήκον και την αφοσίωση (ο Sen συμπυκνώνει όλες αυτές τις έννοιες στη λέξη commitment).
Μπορούμε, άραγε, να ισχυριστούμε ότι ισχύουν για τους επιχειρηματίες οι κριτικές του Kahneman και του Sen; Είναι αμφίβολο εάν το επιχείρημα του Sen ισχύει για έναν συνεπή επιχειρηματία, αλλά δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για την θέση του Kahneman. Μπορούμε, δηλαδή, βάσιμα να ισχυριστούμε ότι υπάρχουν επιχειρηματίες που δεν κατανοούν τι πράττουν λανθασμένα ή ότι οι επιχειρηματίες εν γένει δεν κατανοούν πάντα τι πράττουν λανθασμένα. Σαν πιο πρόσφατη απόδειξη, νομιμοποιούμαστε να θεωρήσουμε την κατάρρευση των επενδυτικών τραπεζών στις ΗΠΑ και την γενικότερη χρηματιστική κρίση. Διότι, τόσο οι επενδυτικές τράπεζες, όσο και η συνολική αρχιτεκτονική του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος αναπτύχθηκαν με βάση τον μύθο της ελεύθερης αγοράς: Η αγορά, σύμφωνα με την νεοκλασική θεωρία, είναι ο τόπος που εξασφαλίζει την φυσική τάξη πραγμάτων, είναι ο τόπος στον οποίο οι ανισορροπίες εξαλείφονται. Εμφανίζεται ως ένας μαγικός «τόπος παραγωγής αλήθειας», κατά την έκφραση του Michel Foucault, με την έννοια ότι μας καθοδηγεί, μας δείχνει πόση εργασία, πόσες πρώτες ύλες, πόσο κεφάλαιο θα έπρεπε να διαθέσουμε σε κάθε παραγωγική δραστηριότητα. Εμφανίζεται ως ένας τόπος παραγωγής αλήθειας, ο οποίος πρέπει να αφεθεί στις δικές του λειτουργίες, προφυλαγμένος από τις παρεμβάσεις της κυβέρνησης και τους καταναγκασμούς των θεσμών.
Ο επιχειρηματίας είναι ο ήρωας αυτού του μαγικού, αρμονικού κόσμου της ελεύθερης αγοράς. Καθώς επιδιώκει την μεγιστοποίηση του κέρδους του (κάνοντας ορθολογική χρήση των πόρων που διαθέτει), καινοτομεί, εφευρίσκει, παράγει νέες ιδέες και προσφέρει δυναμισμό στο οικονομικό σύστημα. Ο επιχειρηματίας εμφανίζεται, για τους λόγους αυτούς, ως πυλώνας του συστήματος και μετατρέπεται σε σύμβολο κοινωνικής ανόδου και ισχύος, σε ιδανικό κοινωνικό ρόλο, σε πρότυπο για τις νέες γενιές.
Μαζί με τις επενδυτικές τράπεζες θα έπρεπε να καταρρεύσει και ο μύθος της ελεύθερης αγοράς και του επιχειρηματία, και άπαντες να παραδεχθούν ότι οι επιχειρηματίες δεν κατανοούν τι πράττουν λανθασμένα (τουλάχιστον όχι πάντοτε). Η σημερινή συγκυρία κατάρρευσης του διεθνούς χρηματιστικού συστήματος αποτελεί, λοιπόν, μιαν εξαίσια πολιτική ευκαιρία απαξίωσης των θεμελιωδών ιδεολογημάτων του νεοφιλελευθερισμού και της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας.
Οι ετερόδοξοι οικονομολόγοι δεν είναι απροετοίμαστοι γι’αυτό. Από την ίδια την αρχή της συγκρότησής τους, θεώρησαν ότι η οικονομική δραστηριότητα δεν πραγματοποιείται με βάση τις υποτιθέμενες ιδιότητες του homo oeconomicus, επειδή ούτε ο ορθολογισμός των ατόμων ούτε η ελευθερία της βούλησης δεν είναι δεδομένα εκ φύσεως (ούτε διασφαλίζουν επαρκή βάση ερμηνείας των οικονομικών φαινομένων).
Για τον Marx και τους επιγόνους του, το άτομο είναι το σύνολο των σχέσεών του με το κοινωνικό και το φυσικό του περιβάλλον, και αυτό το σύνολο σχέσεων οικοδομείται μέσω κοινωνικών διαδικασιών. Αυτό που εμφανίζεται ως «πρόσωπο», τελικά είναι ατομικές πρακτικές που υπάρχουν διάσπαρτες μέσα στην κοινωνία, και τις οποίες υιοθετεί κάθε άτομο σε έναν πρωτότυπο και ενδεχομένως μοναδικό συνδυασμό τον οποίο αναγνωρίζουμε ως «πρόσωπο». Θεωρεί, ο Marx, ότι ο εργοδότης, ο κεφαλαιοκράτης, ο επιχειρηματίας, καθορίζεται αποφασιστικά από τον κοινωνικό του ρόλο, από τον θεσμικό του ρόλο. Ο επιχειρηματίας είναι φορέας καθορισμένων ταξικών σχέσεων και με κανένα τρόπο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ως ξεχωριστό άτομο υπερβαίνει τις συνθήκες των οποίων παραμένει κοινωνικό προϊόν. Ως εκ τούτου, ο επιχειρηματίας δεν είναι τίποτα το ιδιαίτερο, τίποτα το εξαιρετικό, δεν μπορεί να είναι ο ήρωας κανενός.
Οι μετακεϋνσιανοί συγκροτούν μια μικρο-οικονομική θεωρία που δεν βασίζεται στην παραδοχή ότι τα οικονομικώς δρώντα άτομα είναι προικισμένα με ορθολογισμό και ελεύθερη βούληση (substantial rationality), αλλά στην εμπειρικά διαπιστωμένη συμπεριφορά τους (procedural rationality), η οποία είναι εν πολλοίς κατά προσέγγιση ορθολογική και υπάρχει μέσα σε συνθήκες θεμελιώδους αβεβαιότητας, δηλαδή αβεβαιότητα που δεν επιτρέπει στο άτομο να επιδίδεται σε υπολογισμούς με βάση τις πιθανότητες, όπως προβλέπει η νεοκλασική θεωρία. Ως συνέπεια, ο επιχειρηματίας δεν μεγιστοποιεί τα οφέλη του σύμφωνα με την λογική της νεοκλασικής θεωρίας, είτε διότι δεν γνωρίζει τις πιθανότητες ούτε την έκβαση των αποφάσεών του, είτε διότι οι υπολογισμοί που θα χρειαζόταν να κάνει εάν έπρατε ως homo oeconomicus υπερβαίνουν κατά πολύ τις υπολογιστικές του ικανότητες. Αντιθέτως, υιοθετεί εμπειρικούς κανόνες ορθολογικής συμπεριφοράς (procedures) ως οδηγούς στη λήψη αποφάσεων. Περισσότεροι από τους κανόνες αυτούς έχουν περιγραφεί από τον ίδιο τον Keynes. Τι κάνει συγκεκριμένα ο επιχειρηματίας; Είναι κομφορμιστής διότι ακολουθεί την γνώμη της πλειονότητας, είναι συντηρητικός διότι αναβάλλει τις αποφάσεις του όταν το μέλλον είναι ιδιαίτερα αβέβαιο, είναι αφελής διότι εκλαμβάνει το παρόν και το πρόσφατο παρελθόν ως οδηγούς για το μέλλον, και επιπλέον θεωρεί ότι η εκτίμησή του αυτή είναι ορθή, είναι μεγαλομανής διότι αναλαμβάνει δράσεις που νομίζει ότι μειώνουν την αβεβαιότητα σε έναν κόσμο ριζικής αβεβαιότητας, και σταματάει την αναζήτηση νέων λύσεων όταν μια ικανοποιητική λύση του προσφέρεται (που σημαίνει ότι δεν μεγιστοποιεί τα οφέλη του). Ο ορθολογισμός του είναι, γενικά, ο ίδιος που συναντάμε σε όλα τα άτομα, ακόμη και σε μια νοικοκυρά, στην καθημερινή τους ζωή. Το μόνο που διακρίνει τον επιχειρηματία από τους υπόλοιπους είναι το πάθος του για το κέρδος –ένα πάθος που όπως αποδεικνύει η σημερινή κρίση του παγκόσμιου χρηματιστικού συστήματος, τον κάνει επικίνδυνο για όλους μας. Ο ήρωας του νεοφιλελευθερισμού, τελικά, είναι γυμνός.
Ηλίας Ιωακείμογλου – οικονομολόγος.
