Η Ελλάδα πρέπει να δει τον εαυτό της

      του Γιωσαφάτ Ματθαίου

Η ελληνική κοινωνία έχει κατακλυσθεί από ένα πνεύμα έντονης απαισιοδοξίας - και αυτό επιτείνεται συνεχώς από τα media, ιδιαίτερα την τηλεόραση. Η οικονομική κρίση ανέδειξε εντονότερα χρόνια προβλήματα της θεσμικής, κοινωνικής και ατομικής οργάνωσης του τόπου. Η συστηματική καταστρατήγηση των νόμων, η ανομία, δημιουργεί επιθετικότητα και ανασφάλεια στους πολίτες. Η έλλειψη κάποιων αξιών που ενεργούν ως πυξίδα για τον προγραμματισμό της προσωπικής και επαγγελματικής πορείας του καθενός δημιουργεί ή επιτείνει προϋπάρχοντα άγχη. Είναι όμως τα πράγματα τόσο απαισιόδοξα;

Εγώ βλέπω κάποια σημαντικά σημάδια για μια πιο αισιόδοξη προοπτική. 

Θα αρχίσω με μια πεποίθησή μου που δεν στηρίζεται σε ουσιαστικά στοιχεία, όσον αφορά την οικονομική κρίση. Δεν είμαι βέβαια οικονομολόγος, αλλά εδώ και δύο χρόνια πιστεύω ότι το 2013 θα αρχίσει μια σημαντική ανάκαμψη της οικονομίας. Αντιλαμβάνομαι ότι είμαι ένας από τους πολύ λίγους που το πιστεύουν αυτό - εκτός φυσικά από την κυβέρνηση που έχει αυτονόητους λόγους να δείχνει ότι το πιστεύει.

Πιστεύω ότι η ελληνική κρίση είναι τμήμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, που είναι ένα κυκλικό φαινόμενο με φάσεις, πτώσεις κι ανόδους. Ετσι ίσως διαισθητικά και χωρίς καμία επιστημονική κατανόηση του θέματος είμαι αισιόδοξος.

Αυτό όμως που η κρίση έφερε στην επιφάνεια είναι πιο σημαντικό: τη χρόνια δυσλειτουργία της χώρας σε κοινωνικό, ομαδικό και ατομικό επίπεδο, μια εντονότατη «διαταραχή» των σχέσεων σε επίπεδα ηθικής και φιλοπατρίας με την ουσιαστική έννοια.

Γνωρίζουμε τώρα - τα τελευταία πενήντα χρόνια - και από καθαρά βιολογική επιστημονική γνώση, ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνο εγωκεντρικό ον που νοιάζεται μόνο για την προσωπική του ευημερία. Η δαρβινική άποψη για την επιβίωση του ισχυροτέρου, αλλά και η ψυχαναλυτική άποψη για το ναρκισσιστικό, ατομικιστικό στοιχείο του ανθρώπινου χαρακτήρα ισχύουν ως έναν βαθμό. Αλλά σήμερα γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος είναι κοινωνικό, ομαδικό ον κι ότι τα ένστικτα που καθορίζονται από τα γονίδιά μας είναι όχι μόνο τα επιθετικά και σεξουαλικά, αλλά και το κοινωνικό ένστικτο που μας ωθεί να πλησιάζουμε ο ένας τον άλλον όχι μόνο από επιθετικότητα και σεξουαλικότητα αλλά από ενστικτική ανάγκη για συντροφικότητα, ομαδικότητα και, ναι, αγάπη.

Για διάφορους λόγους που αυτό το μικρό σημείωμα δεν επιτρέπει να αναπτύξω, η ελληνική κοινωνία έχασε τα τελευταία 40-50 χρόνια τον δεσμό του κοινωνικού ενστίκτου. Γίναμε πιο ναρκισσιστικοί, εγωκεντρικοί, ωφελιμιστικοί, συχνά εις βάρος των άλλων, και ξεχάσαμε ότι ο άνθρωπος «ουκ επ' άρτω μόνω ζήσεται». Αναπτύχθηκε ένας σχεδόν «χυδαίος» καταναλωτισμός που αντικατέστησε όλες σχεδόν τις άλλες, ουσιαστικές αξίες της ζωής: τη χαρά της δημιουργικότητας στη δουλειά μας και στην καθημερινή ζωή, την ομαδικότητα, τη δημιουργία σχέσεων που να βασίζονται σε ειλικρίνεια, όσο είναι δυνατόν και ενδιαφέρον για τον άλλο. Αυτά δεν είναι ηθικοπλαστικά μηνύματα αλλά επιστημονικές ψυχαναλυτικές διαπιστώσεις.

Ο άνθρωπος που είναι μόνος δεν είναι άνθρωπος, δεν μπορεί να απολαύσει τη ζωή. Ενα μεγάλο τμήμα της αναζήτησης για ένα νόημα στη ζωή βρίσκεται στη δημιουργία σχέσεων με τους άλλους, όταν τα έχουμε βρει με τον εαυτό μας. Ο Ελληνας έχασε σε σημαντικό βαθμό τη φιλοπατρία του, όχι με τη σοβινιστική άποψη, αλλά με την έννοια του ενδιαφέροντος για τη γειτονιά, τη φύση, το περιβάλλον, το σπίτι του (π.χ. σπάνια πια τα ελληνικά σπίτια έχουν βιβλία, εκτός ίσως από κάποιους διακοσμητικούς τόμους). Αρα η ελληνική κοινωνία έφτασε σε μια έντονη κρίση που ξεκίνησε ως οικονομική, αλλά έφερε στην επιφάνεια την έλλειψη αξιών στην καθημερινότητα της ζωής και στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Αποτέλεσμα ήταν μια χρόνια κατάσταση άγχους και κατάθλιψης σε πολύ μεγάλο τμήμα του πληθυσμού.

Τώρα το ελπιδοφόρο μήνυμα: Η κρίση δημιουργεί χάος, σπάζουν οι άμυνες οι ψυχολογικές μέσα μας αυτόματα και ασυνείδητα αναζητούμε άλλες λύσεις ζωής. Η επιστημονική αυτή θεωρία της κρίσης δημιουργείται και σε ατομικό αλλά και ομαδικό ή εθνικό επίπεδο.

Η κρίση ωθεί αναγκαστικά στην εξεύρεση νέων λύσεων ή αμυντικών μηχανισμών, όπως τους ονοματίζει η ψυχανάλυση, που θα είναι πιο αποτελεσματικοί από τους παλαιότερους που μας οδήγησαν στην κρίση.

Ηδη υπάρχουν πολλά ελπιδοφόρα μηνύματα.

Ο λαός απαιτεί εκκαθάριση του πολιτικού συστήματος και της διαφθοράς κι αρχίζει να αντιλαμβάνεται και το μερίδιο της συμμετοχής του καθενός που μας οδήγησε εδώ. Αυξάνεται με μεγάλη ταχύτητα ο αριθμός των εθελοντικών οργανώσεων που προσπαθούν να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους.

Αυξάνεται η ανάγκη ακόμη και για ψυχολογική κατανόηση του φαινομένου και έχουμε πολλαπλασιασμό των βιβλίων, των εκπομπών, των συνεντεύξεων γύρω από την κατανόηση της κρίσης, πέρα από τους οικονομικούς παράγοντες, που αναμφισβήτητα υπάρχουν, αλλά δεν είναι οι μόνοι. Η Ελλάδα πρέπει να δει τον εαυτό της, όσο είναι εφικτό, για να οργανωθεί σε μια καλύτερη κοινωνία, με πιο χαρούμενους ανθρώπους, όταν περάσει η οικονομική κρίση.

Γι' αυτό και είμαι επιφυλακτικά αισιόδοξος για την πορεία της χώρας μας στον καινούργιο χρόνο.

  του Γιωσαφάτ Ματθαίου , ψυχίατρου

   tovima.